Thưa quý thính giả, trong hai tháng 7 và tháng 8 năm 2009, giới nghệ sĩ cải lương Việt Nam mất đi hai nghệ sĩ lão thành tài danh. Ngày 05 tháng 7 nữ nghệ sĩ tiền phong Phùng Há về cõi vĩnh hằng ở tuổi 99; Ngày 20 tháng 8 năm 2009, nghệ sĩ lão thành Ba Xây, người nổi danh trong vai cụ Đô Trinh tuồng Tiếng Trống Mê Linh, vừa mất, hưởng dương 90 tuổi.
Nghệ sĩ lão thành Ba Xây tên thật là Tất An, sinh năm 1920 tại Hồng Kông. Lúc lên 10 tuổi, anh Tất An theo cha mẹ sang Việt Nam sinh sống. Anh Tất An ham mê đờn ca cổ nhạc và học hát tiếng Việt. Anh học đờn kìm và đờn lục huyền cầm. Năm 1938, anh Tất An mở lớp dạy đờn ca cổ nhạc; Đến năm 1948, anh được hãng dĩa Béka mời đờn cho danh ca Năm Nghĩa thu dĩa bài vọng cổ Đêm Đông. Anh lấy nghệ danh là nhạc sĩ đờn kìm Ba Xây.
Năm 1952, nghệ sĩ Ba Xây gia nhập đoàn hát Thanh Minh của ông bầu danh ca Năm Nghĩa, đóng vai kép nhì. Kép chánh do danh ca Năm Nghĩa đảm nhiệm. Sau đó danh ca Út Trà Ôn và Năm Nghĩa chia vai kép chánh, các nghệ sĩ Việt Hùng, Hoàng Giang, Ba Xây, Minh Tấn, Quang Phục, Sáu Nhỏ là những kép diễn và kép ca hữu hạng đã hợp thành một dàn bao rất mạnh của đoàn Thanh Minh, khiến cho nhiều tuồng hát của Thanh Minh nhanh chóng nổi danh, thu hút khán giả một cách mãnh liệt.
Người nghệ sĩ gương mẫu
Năm 1952 Nguyễn Phương bánđứt bản quyền tuồng Biên Thùy Nổi Sóng dựng trên sân khấu Thanh Minh. Nguyễn Phương được bầu Năm Nghĩa thu nhận làm soạn giả của đoàn Thanh Minh, do đó trong những năm 1952, 1953, 1954, tôi sống gần gũi với nghệ sĩ Ba Xây. Mỗi khi viết xong một vở tuồng, tôi đọc cho anh Ba Xây nghe để nhờ anh giúp thêm ý kiến trong việc bố trí bài ca cổ nhạc. Anh Ba Xây yêu thương và tận tình giúp tôi trong buổi đầu tôi vào nghề soạn giả. Chúng tôi có thể nói là đôi bạn tâm giao, tánh tình giống nhau. Tuy đoàn hát đi lưu diễn rày đây mai đó, trong cuộc đời sống gạo chợ nước sông, giang hồ phiêu lãng nhưng anh Ba Xây và Nguyễn Phương không sa đà vào các tệ đoan tứ đổ tường mặc dầu trong đầu thập niên 50, tệ trạng hút sách, cờ bạc, đàn điếm, rượu chè bê bết rất là phổ biến trong các đoàn hát.
Lúc đó, anh Ba Xây tập tạ,anh giỏi võ. Anh dạy võ cho tôi để tôi có sức khỏe và để phòng thân. Anh nói:“Dù chú không đánh lộn với ai nhưng chú viết tuồng, chú đứng tập tuồng cho người ta và dạy cho đám vệ sĩ múa hát, chú phải có bộ múa võ đẹp thì mới dạy cho người ta được chớ.” Tôi học võ của anh Ba Xây để rồi tập lại cho các em vệ sĩdùng trên sân khấu, trong số các em vệ sĩ này có những em thành danh như các nghệ sĩ Diệp Lang, Hùng Minh, Minh Luông, Thanh Nga, Thanh Thanh Hoa…
Nhắc lại chuyện tập võ vì tôi nhớ khi đoàn Thanh Minh bị du đảng bến Tắm Ngựa ở Mỹ Tho bao vây đánh tại rạp hát Viễn Trường thì anh Văn Ngà, Ba Xây và Ba Nghĩa là ba anh giỏi võ nhứt đã trấn giữ cửa trước của rạp hát, đánh cho bọn du đảng sứt đầu bể trán trước khi lực lượng quân cảnh của tỉnh Mỹ Tho đến tiếp cứu và bắt giam những tên du đảngđầu xỏ.
Trong trận bão lụt năm Thìn 1952, đoàn hát Thanh Minh bị lọt vào trận bão ở Dầu Tiếng thì anh Ba Xây là người nắm tay giữ cho Nguyễn Phương đứng vững cuối đoàn rồng rắn bò đi trong cơn bão đó.
Khi về đến Tây Ninh, anh Ba Xây gợi ý cho Nguyễn Phương sáng tác một vở tuồng hát để gây quỷ cứu trợ nạn nhân bão lụt. Sau đó Nguyễn Phương sáng tác tuồng Cô Giang – Nguyễn Thái Học, anh Ba Xây thủ vai một nông dân, anh Năm Nghĩa thủ vai Nguyễn Thái Học. Tôi còn giữ được tấm hình chụp tuồng hát nầy có Út Bạch Lan, Năm Nghĩa, Ba Xây, hình chụp năm 1953.
Thời gian hát ở đoàn Thanh Minh và Thanh Minh Thanh Nga, anh Ba Xây đã hát qua các tuồng Đất Việt Của Người Việt, Chén Cơm Đô Thành, Biên Thùy Nổi Sóng, Cô Giang – Nguyễn Thái Học, Hoàng Tử Lưng Gù, Bóng Chim Tăm Cá (sau Minh Điển thế vai ông Sáu Cá của Ba Xây), …
Năm 1959, anh Ba Xây rờiđoàn Thanh Minh, ra làm bầu, lập gánh hát. Suốt thời gian anh Ba Xây cộng tác vớiđoàn Thanh Minh – Bầu Nghĩa, anh Ba Xây là một nghệ sĩ gương mẫu, tập tuồng hay hát đều đúng giờ, thận trọng, nghiêm túc. Trong đoàn hát anh được các nghệ sĩ đồng nghiệp và các em vệ sĩ, vũ nữ thương mến vì anh lúc nào cũng sẵn lòng giúp các bạn trong nghề nghiệp, đôi khi giúp tiền bạc cho các bạn hữu sự.
Sau đó tôi nghe anh Ba Xây giải tán đoàn hát vì không cạnh tranh nổi với các đoàn hát Thanh Minh Thanh Nga, Kim Chung, Kim Chưởng…anh Ba Xây mua xe traction 4 làm xe lô chạy đường Saigon Đà Lạt. Anh vừa làm chủ vừa là tài xế chạy xe lô đường Saigon Đà Lạt, Đà Lạt Saigon. Thời gian nầy khi có việc đi Đà Lạt tôi đều đi xe lô của anh Ba Xây, khi xe đến Định Quán, dừng lại cho hành khách nghĩ ngơi và dùng cơm thì bao giờ anh Ba Xây cũng mời Nguyễn Phương cùng dùng cơm với anh và người phụ xế.Đã không lấy tiền xe mà anh còn bao cho tôi dùng cơm trong những chuyến đi đó, thấy tôi ái ngại, anh bảo: “Chú như em của tui, anh em mình mà tính gì chuyệnđó?”
Sau năm 1975, anh Ba Xây vềhát cho đoàn Thanh Minh, anh nổi tiếng với vai Giã Lộ Tướng Quân tuồng Bên Cầu Dệt Lụa và vai Cụ Đô Trinh tuồng Tiếng Trống Mê Linh.
Anh Ba xây có các con Tất My Long, Tất My Loan, Tất My Ly và các cháuTất An Xuân Dung và Tất An Đông Nghi.
Cuối năm 1978, tôi được tin là anh Ba Xây và gia đình sẽ đi định cư tại nước Pháp. Anh đã nghĩ hát đoàn Thanh Minh, ở nhà chuẩn bị cho việc xuất ngoại. Vợ chồng tôi mời anh chị Ba Xây dùng bữa cơm chia tay tại nhà hàng cơm Việt Nam, hiệu Phước Thành, đường Lê Lai. Anh chị Ba có vẻ không vui khi phải xa quê hương. Anh Ba Xây không nói rõ việc anh và gia đình đi xuất ngoại là trong diện nào.
Năm 1997, tôi về thăm quê hương, gặp lại anh Ba Xây, soạn giả Hoàng Khâm, soạn giả Vân An, Chị Ba Đề, Văn Lương, Viễn Khách nhân dịp Kiên Giang mời dự tiệc thơ, kỷ niệm ngày phá bỏ ngôi nhà gạch trần sau 6 năm không nhà. Ngày đó anh Ba Xây mặc quần tây trắng, áo sơmi trắng dài tay, đội nón fléchet rộng vành kiểu texas, anh ca tặng cho Kiên Giang và các khách thơ dự tiệc bốn câu vọng cổ, tiếng ca vẫn còn vang lộng. Tôi quay phim, hiện vẫn còn giữ hình ảnh và giọng ca thân thương của người anh kết nghĩa cách nay trên nửa thế kỷ.
Nay được tin anh Ba Xây mất, tôi xem lại hình ảnh cũ của anh, nghe lại giọng ca… Ngoài ngàn dặm, vợ chồng tôi thắp nén nhang tưởng niệm nghệ sĩ Ba Xây, người anh tinh thần của Nguyễn Phương và nguyện cầu cho hương linh của anh Ba sớm về cõi niết bàn.
Chú thiếm Nguyễn Phương xin chia buồn với các cháu Tất My Long, Tất My Loan, Tất My Ly, Tất an Xuân Dung, Tất An Đông Nghi.
Xin gởi chút tình thương nhớ qua mấy vần thơ nhân nghe lại lời ca của anh Ba Xây:
Bốn phương tri kỷ hoài nhân thế
Ai đốt hương trầm vọng cố nhân?
Hoang lạnh chìm sâu lòng nghĩa địa,
Chập chùng sương lệ trắng mồ ai….
Tâm tư rưng rức đêm tàn lạnh;
Vẳng điệu cầm ca gợi luyến say:
Điệu cầm ca trổi buồn hiu hắt,
Anh nhả tơ sầu để tặng ai?
Tôi lắng tiếng anh qua giọng hát
Xóm đêm còn vọng nuối canh dài…
Vọng gởi hương trầm về quê cũ
Tiễn hồn anh về tận cung trời.
Vĩnh biệt anh Ba Xây, vĩnh biệt người anh kết nghĩa năm xưa.
Nguyễn Phương
